اَشراط الساعه
نشانه‌هاى ظهور قيامت
اشراط جمع «شَرَط» به معناى نشانه يا ابتداى شىء است و ساعت به جزئى از اجزاى شبانه روز گفته مى‌شود و مقصود از آن در اينجا قيامت است، بنابراين مراد از اشراط الساعه نشانه‌هايى است كه پيش از قيامت يا در آستانه ظهور قيامت، واقع مى‌شود.
برخى گفته‌اند: ساعت به معناى زمان محدود و منظور از «الساعه» در آيات قرآن، زمان مرگ است ـ كه قيامت شخصى افراد است ـ و مراد از اشراط الساعه نشانه‌هاى زمان مرگ و ظهور آثار ضعف و سستى در بدن و قواى آن است. واژه اشراط در قرآن فقط يك بار و به صورت اضافه به ضمير قيامت بکار رفته است: «فَقَد جاءَ اَشراطُها» (سوره محمد/47،18) و طبق ديدگاه بسيارى از مفسران به استناد روايتى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه بعثت خود و قيامت را مانند دو انگشت شهادت و ميانى دانسته، يكى از اشراط بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله است.
مفسران، برخى از تحولات اجتماعى و همچنين فروپاشى نظام طبيعت و درهم پيچده شدن و تبديل آسمان و زمين پيش از ظهور قيامت را كه در آيات گوناگونى به آنها اشاره شده، از نشانه‌هاى قيامت دانسته‌اند. در روايات نيز بر تحولات اجتماعى و دگرگوني هاى كيهانى كه پيش از قيامت واقع مى‌شود عنوان اشراط‌الساعه اطلاق شده است.
بر اين اساس مى‌توانيم اشراط الساعه را سلسله‌اى از حوادث اجتماعى و طبيعى بدانيم كه از زمان بعثت رسول اكرم صلى الله عليه وآله آغاز و تا فروپاشى كامل نظام طبيعت ادامه مى‌يابد و همه آنها را مى‌توان نشانه‌هايى از ظهور قيامت دانست.
در ساير اديان آسمانى نيز به نشانه‌هاى ظهور قيامت اشاره شده است، چنان كه در دين نصارا از آشوبهاى اجتماعى با خروج دجّال، فرود آمدن عيسى عليه السلام از آسمان و نيز از دميدن اسرافيل در صور و خاموش شدن خورشيد و ماه و فرو‌افتادن ستارگان و زلزله زمينو به لرزه درآمدن اركان آسمانسخن به ميان آمده است. دستاوردهاى دانش بشرى نيز از پايان پذيرفتن انرژى خورشيد و عمر منظومه شمسى، تبخير اقيانوس ها، نرم شدن صخره‌ها و سرانجام به سردى گراييدن نظام كنونى دنيا خبر مى‌دهد.
درباره تقسيم‌بندى اشراط الساعه ميان صاحب نظران اختلاف است؛ آلوسى آنها را به نشانه‌هاى موسّع كه دنيا پس از ظهور آنها مدتى طولانى ادامه دارد، مانند افزايش تبهكاران و نشانه‌هاى مضيّق كه دنيا پس از ظهور آنها عمرى كوتاه دارد، مانند ظهور مهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف و فرود آمدن عيسى عليه السلام تقسيم كرده است. برخى اين نشانه‌ها را به سه دسته تقسيم كرده‌اند:
- نشانه‌هايى كه ظاهر شده و از بين رفته است؛ مانند بعثت رسول اكرم صلى الله عليه و آله.
- نشانه‌هايى كه ظاهر‌شده و همچنان ادامه دارد؛ مانند رباخوارى.
- نشانه‌هايى كه تاكنون ظاهر نشده است؛ مانند خروج دجّال.
بعضى هم معتقدند اشراط‌الساعه به سه دسته از رخدادها اطلاق مى‌گردد:
- حوادث مهم پيش از پايان جهان؛ مانند بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله.
- حوادث هولناك در آستانه پايان جهان؛ مانند فروپاشيدن كوهها.
- حوادث تكان دهنده در آغاز رستاخيز و نشانه‌هاى شروع قيامت؛ مانند تبديل زمين و آسمان.
چنين به نظر مى‌رسد كه مى‌توان مجموعه اشراط الساعه را به دو بخش اساسى تقسيم‌كرد:
- تحولات اجتماعى كه در حلقه پايانى حيات دنيا رخ مى‌دهد.
- دگرگوني هاى كيهانى كه به فروپاشى نظام دنيا و ظهور قيامت مى‌انجامد.
از طرفى در بسيارى از روايات و تفاسير از برخى حوادث اجتماعى و طبيعى كه پيش از وقوع قيامت رخ مى‌دهد و بعضى از آنها در قرآن نيز آمده است به عنوان حوادث آخرالزمان ياد شده كه آن حوادث از اشراط الساعه نيز هست، بنابراين برخى از مصاديق اشراط‌الساعه و حوادث آخرالزمان يكى است. مقاله آخرالزمان به «تحولات اجتماعى» كه پيش از ظهور قيامت واقع مى‌شود اختصاص يافته و در مقاله اشراط‌الساعه فقط از «رخدادهاى طبيعى» و دگرگوني هاى كيهانى مانند طلوع خورشيد از مغرب، ظهور دود در آسمان، دميده شدن در صور، تاريك شدن خورشيد، ماه و ستارگان، شكافتن آسمان، زلزله ويرانگر زمين، فرو پاشيدن كوهها و دگرگونى درياها بحث مى‌شود.
نشانه‌هاى ظهور قيامت
1. طلوع خورشيد از مغرب:
بيشتر مفسران ظهور نشانه مورد اشاره در آيه: «يَومَ يَأتى بَعضُ ءايتِ رَبِّكَ» (سوره انعام/6،158) را به استناد رواياتى كه در ذيل آن رسيده طلوع خورشيد از مغرب دانسته‌اند. برخى جمع شدن خورشيد و ماه در آيه «وجُمِعَ الشَّمسُ والقَمَر» (سوره قيامة/75،9) را نيز ناظر به اين پديده دانسته‌اند. در گذشته طلوع خورشيد از مغرب از نگاه دانشمندان هيئت و نجوم، امرى محال تلقى مى‌شد ولى مفسران گفته‌اند: چنين رويدادى محال عادى است اما عقلا محال نيست، از اين‌رو مى‌تواند متعلق قدرت الهى قرار گيرد.
امروزه نظرات علمى تبديل حركت زمين به حركتى مخالف حركت كنونى يا عوض شدن جاى قطب شمال و قطب جنوب را ممكن مى‌داند؛ خواه به صورت تدريجى باشد، چنان كه بررسي هاى فلكى نشان مى‌دهد يا به صورت ناگهانى كه وقوع حادثه‌اى جوّى موجب آن گردد. البته همه اين مباحث در صورتى است كه تعبير طلوع خورشيد از مغرب رمز و اشاره به سرّى از اسرار حقايق نباشد.
درباره مدت اين طلوع اختلاف است؛ برخى آن را سه شبانه روز دانسته‌اند. آلوسى معتقد است طبق عقيده مشهور، خورشيد تنها يك روز از مغرب طلوع مى‌كند. برخى گفته‌اند: با اين رخداد، بساط تكليف برچيده شده، زمان توبه پايان مى‌پذيرد: «يَومَ يَأتى بَعضُ ءايتِ رَبِّكَ لا يَنفَعُ نَفسـًا ايمنُها لَم تَكُن ءامَنَت مِن قَبلُ اَو كَسَبَت فى ايمنِها خَيرًا». (سوره انعام/6، 158) در برخى منابع به نقل از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است: پس از اين رخداد مردم 120 سال به زندگى خود ادامه مى‌دهند.
2. ظهور دود در آسمان:
يكى از نشانه‌هاى قيامت، ظهور دود در آسمان دانسته شده است: «فَارتَقِب يَومَ تَأتِى السَّماءُ بِدُخان مُبين»(سوره دخان/44،10) برخى از مفسران اين آيه را ناظر به يكى از اشراط الساعه دانسته و گفته‌اند: منظور از «دخان مبين» همان دود غليظى است كه در پايان جهان و در آستانه قيامت، صفحه آسمان را مى‌پوشاند و سرآغاز عذاب دردناك الهى براى ستمگران است.
در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد آيه فوق آمده است: اين دود ميان مشرق و مغرب را پر مى‌كند و 40 شبانه روز مى‌ماند و بر اثر آن حالتى شبيه زُكام به مؤمن دست مى‌دهد ولى كافر شبيه مست شده و دود از بينى و گوشها و پشت او بيرون مى‌آيد.
برخى ديگر از مفسران آيه 10 سوره دخان/ 44 را مربوط به عذاب مشركان در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله دانسته و گفته‌اند: پيامبر صلى الله عليه و آله قوم خود را نفرين كرد و آنان به قحطسالى و گرسنگى مبتلا شدند و بر اثر گرسنگى شديد بين خود و آسمان، چيزى شبيه دود مى‌ديدند.
3. دميده شدن در صور:
يكى از اشراط الساعه، نفخه مرگ است كه با وقوع آن جانداران آسمان ها و زمين مى‌ميرند: «ونُفِخَ فِى الصّورِ فَصَعِقَ مَن فِى السَّموتِ ومَن فِى الاَرضِ...». (سوره زمر/39،68) از ظاهر آيه «فَاِذا نُفِخَ فِى الصّورِ نَفخَةٌ واحِدَة × وحُمِلَتِ الاَرضُ والجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَة» (سوره الحاقة/69، 13ـ14) چنين برمى‌آيد كه دميده شدن در صور پيش از درهم كوبيده شدن زمين و كوههاست. برخى آيه «ويَومَ يُنفَخُ فِى الصّورِ فَفَزِعَ مَن فِى‌السَّموتِ ومَن فِى الاَرضِ...» (سوره نمل/27،87) را نيز در مورد نفخه مرگ يا اعم از آن و زنده ساختن دانسته‌اند.
4. تاريك شدن خورشيد، ماه و ستارگان:
قرآن از تاريك شدن خورشيد به «تكوير» (جمع شدن و پيچيده شدن مانند پيچيده‌شدن عمامه بر سر) ياد كرده است: «اِذَا الشَّمسُ كُوِّرَت» (سوره تكوير/81،1) در آيه‌اى ديگر به جمع‌شدن خورشيد و ماه و به هم پيوستن آن دو كه به گفته برخى به معناى تاريك شدن آنهاست اشاره شده است: «وجُمِعَ الشَّمسُ والقَمَر» (سوره قيامة/75،9)؛ همچنين از تاريك شدن ستارگان با واژه‌هايى همچون «انكدار» (تاريكى»: «واِذَا النُّجُومُ انكَدَرَت» (سوره تكوير/81،2)، «طمس» (ناپديدشدن): «فَاِذا النُّجومُ طُمِسَت» (سوره مرسلات/ 77،8) و «انتثار» (پراكنده شدن و فرو‌ريختن): «واِذَا الكَواكِبُ انتَثَرَت» (سوره انفطار/82،2) سخن به ميان آورده است.
دستاوردهاى دانش بشرى از تعيين زمان تاريك شدن ستارگان ناتوان است؛ اما تأييد مى‌كند كه با گذشت زمان و در هر لحظه، از انرژى آنها كاسته شده و سرانجام به خاموشى خواهد گراييد. پس از آن كه خورشيد و ماه و ستارگان تاريك گشتند، زمين با نور پروردگار روشن مى‌شود: «واَشرَقَتِ الاَرضُ بِنورِ رَبِّها».(سوره زمر/39، 69) برخى گفته‌اند: بعيد نيست مراد از روشن شدن زمين به نور پروردگار، كنار رفتن پرده و حجاب و ظهور حقيقت اشيا و آشكارشدن كارهاى خير و شرّ براى ناظران باشد.
5. شكافتن كرات آسمانى:
در شمارى از آيات، از شكافتن آسمان پيش از قيامت سخن به ميان آمده است. مراد از آسمان در اين آيات، كرات آسمانى است. قرآن مجيد از دگرگون شدن نظام كواكب و شكافته شدن كرات آسمانى با تعبيرهايى گوناگون ياد كرده است:
الف. حركت شديد و دورانى:
«يَومَ تَمورُ السَّماءُ مَورا». (سوره طور/52،9) «مور» گاه به معناى حركت شديد و گاه به معناى حركت دورانى است از اين‌رو به گرد و غبارى كه با حركت باد به هر سوى پراكنده مى‌گردد «مُور» گفته مى‌شود. آوردن واژه «مَورا» به صورت مصدر، تأكيدى بر شدت اين حركت و گردش است.
ب. گداخته شدن:
«يَومَ تَكونُ السَّماءُ كالمُهل». (سوره معارج/70،8) توليد انرژى و گرما بر اثر حركت اشيا از دستاوردهاى علمى است. بنابراين، شايد گداخته شدن آسمان نتيجه حركت و چرخش شديد آن باشد.
ج. سستى و پراكندگى:
«وانشَقَّتِ السَّماءُ فَهِىَ يَومَئِذ واهِيَه». (سوره الحاقة/69،16) در آن هنگام آسمانها از هم شكافته و سست گرديده و فرو‌مى‌ريزد. «واهِيَه» به معناى سستى و از هم وارفتگى است.
د. شكافته شدن:
اين رخداد با واژه‌هايى همچون «انشقاق» «اِذَا السَّماءُ انشَقَّت» (سوره انشقاق/84،1)، «تشقّق»: «ويَومَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالغَممِ»، (سوره فرقان/25،25) «انفطار»: «اِذَا السَّماءُ انفَطَرَت» (سوره انفطار/82،1)، «فرج»: «اِذا السَّماءُ فُرِجَت»(سوره مرسلات/77،9)، «فتح»: «وفُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَت اَبوبا» (سوره نبأ/78،19) و «كشط»: «واِذَا السَّماءُ كُشِطَت»(سوره تكوير/81،11) آمده است.
برخى گفته‌اند: بعيد نيست اين گونه آيات كنايه از آن باشد كه ابر جهل كنار مى‌رود و عالم آسمان كه عالمى غيبى است آشكار مى‌شود و ساكنان آن (فرشتگان) ظاهر گشته به زمين كه جايگاه انسان است نازل مى‌شوند.
از ديگر رخدادهايى كه قرآن به آن تصريح مى‌كند انشقاق و دو پاره شدن ماه است: «اِقتَرَبَتِ السّاعَةُ وانشَقَّ القَمَر».(سوره قمر/54، 1) بخش نخست آيه به نزديك شدن قيامت اشاره دارد و به نظر برخى بخش دوم آيه «انشَقَّ القَمَر» به دليل عطف آن بر «اِقتَرَبَتِ السّاعَةُ»
به يكى از اشراط الساعه و نشانه‌هاى نزديك شدن قيامت اشاره دارد. از نظر اين گروه اين حادثه هنوز واقع نشده است؛ ليكن چون تحقق آن در آينده قطعى است قرآن با لفظ ماضى از آن ياد كرده است اما به اتفاق مسلمانان بر پايه شأن نزول و روايات وارد درباره آيه مورد بحث، اين رويداد حادثه‌اى تاريخى و از معجزاتى است كه در پى درخواست مشركان و با فرمان رسول خدا صلى الله عليه و آله به وقوع پيوسته است.
آيه بعد كه برخورد مشركان با اين پديده را بيان كرده و مى‌گويد: آنها انشقاق قمر را سحر پنداشته‌اند: «...و‌يَقولوا سِحرٌ مُستَمِرٌّ» (سوره قمر/54، 2) نظر پيشين را ردّ و تحقق اين حادثه در گذشته را تأييد مى‌كند.
برخى در وجه ارتباط دو بخش آيه «اِقتَرَبَتِ السّاعَةُ وانشَقَّ القَمَر». (سوره قمر/54، 1) گفته‌اند: شكافته شدن ماه از نشانه‌هاى نبوت پيامبر صلی الله علیه و آله و بعثت آن حضرت نيز يكى از اشراط الساعه است.
هـ. درهم پيچيدن:
«يَومَ نَطوِى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلكُتُبِ». (سوره انبياء/21،104) تعبير «طَىِّ السِّجِلِّ لِلكُتُبِ» به اين معناست كه هرگاه صفحه‌اى پيچيده شود الفاظ موجود در آن نيز پيچيده مى‌شود و از تشبيه مذكور در آيه درهم پيچيده شدن كامل نظام آسمان استفاده مى‌شود. برخى گفته‌اند: مراد از اين آيه آن است كه آسمان از غير خدا غايب گشته، از آن عين و اثرى ظاهر نمى‌شود و از آنجا كه آسمان مانند ديگر اشيا از مفاتح و خزاين غيب نازل شده (سوره حجر/ 15، 21) مراد از پيچيده شدن آسمان، بازگشتن آن به همان خزاين است.
6. زلزله شديد:
پيش از وقوع قيامت زلزله‌اى سخت سراسر زمين را فرامى‌گيرد، به گونه‌اى كه همه محتويات خود از جمله اجساد مردگان را به بيرون مى‌افكند: «اِذا زُلزِلَتِ الاَرضُ زِلزالَها × واَخرَجَتِ الاَرضُ اَثقالَها» (سوره زلزال/99،1ـ2) و چنان از هم شكافته مى‌شود كه اجساد به سرعت از آن جدا شوند: «يَومَ تَشَقَّقُ الاَرضُ عَنهُم سِراعـًا». (سوره ق/50،44) قرآن اين زلزله را «عظيم» وصف كرده و بيان داشته كه با وقوع آن، هر شيردهنده‌اى از فرزند شيرخوارش غافل مى‌شود و هر آبستنى بار خود را فرو مى‌نهد و همه مردم چون مستان به نظر مى‌آيند: «اِنَّ زَلزَلَةَ السّاعَةِ شَىءٌ عَظيم × يَومَ تَرَونَها تَذهَلُ كُلُّ مُرضِعَة عَمّا اَرضَعَت وتَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمل حَملَها وتَرَى النّاسَ سُكرى وما هُم بِسُكرى ولكِنَّ عَذابَ اللّهِ شَديد».(سوره حج/ 22،1ـ2) از زلزله زمين در آياتى ديگر با واژه‌هاى «رَجْف» و «رَجّ» به معناى لرزش و حركت شديد ياد شده است: «يَومَ تَرجُفُ الرّاجِفَة × تَتبَعُهَا الرّادِفَة» (سوره نازعات/79،6ـ7)، «يَومَ تَرجُفُ الاَرضُ والجِبالُ» (سوره مزمل/73،14)، «اِذا رُجَّتِ الاَرضُ رَجـّا». (سوره واقعه/56،4)
7. فروپاشيدن كوهها:
فرو پاشيدن كوه ها كه به طور طبيعى بر اثر زلزله شديد زمين حاصل مى‌شود، خود طى مراحلى انجام مى‌پذيرد:
الف. كوهها به لرزه درمىآيد: «يَومَ تَرجُفُ الاَرضُ والجِبالُ». (سوره مزمل/73،14)
ب. از جا بركنده مى‌شود: «وحُمِلَتِ الاَرضُ والجِبالُ». (سوره الحاقة/69،14) برخى مراد از حمل زمين و كوه ها را احاطه قدرت بر آنها دانسته‌اند كه در قيامت ظهور مى‌يابد.
ج. به حركت درمىآيد: «وتَسيرُ الجِبالُ سَيرا» (سوره طور/52،10)، چنان كه برخى از مفسران «بسّ» در آيه «وبُسَّتِ الجِبالُ بَسـّا» (سوره واقعه/ 56،5) را نيز به معناى به حركت درآمدن آنها دانسته‌اند.
د. درهم كوبيده مى‌شود: «فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَة». (سوره الحاقة/69،14)
هـ. به صورت توده‌اى از شن هاى متراكم درمىآيد: «و كانَتِ الجِبالُ كَثيبـًا مَهيلا». (سوره مزمل/73،14)
و. پس از متراكم شدن به ذرات كوچك‌ترى بدل شده به صورت گرد و غبارى پراكنده مى‌شود: «وبُسَّتِ الجِبالُ بَسـّا × فَكانَت هَباءً مُنبَثـّا» (سوره واقعه/56،5ـ6) گفته شده: «هباء» غبارى است كه در ستونى از نور خورشيد كه از منفذى تابيده شود قابل رؤيت است.
اين امر نشان نهايت خرد‌شدن و ريزشدن سنگهاى عظيم كوههاست. برخى گفته‌اند: كوهها در اصل اجزايى متفرق مانند ذرات منتشر در هوا بود كه برخى از فرشتگان الهى آنها را جمع كرده و به صورت كوه درآوردند و با وقوع قيامت دوباره به صورت اصلى خويش باز‌مى‌گردد زيرا در قيامت هر چيزى به اصل خويش باز مى‌گردد.
ز. غبارهاى پراكنده به شكل پشم هاى حلاّجى شده كه با تندباد حركت كند و تنها رنگى از آنها در آسمان ديده شود درمىآيد: «و‌تَكونُ الجِبالُ كالعِهنِ المَنفوش».(سوره القارعة/101،5)
ح. سرانجام از كوهها شبح يك سراب در بيابان خشك مى‌ماند: «و سُيِّرَتِ الجِبالُ فَكانَت سَرابا» (سوره نبأ/78،20) و با از بين رفتن كامل كوهها ناهمواري هاى زمين از ميان مى‌رود: «فَيَذَرُها قاعـًا صَفصَفا × لاتَرى فيها عِوَجـًا ولا‌اَمتا»(سوره طه/20،106ـ107) برخى گفته‌اند: مراد از بدل شدن كوهها به سراب، انعدام كوهها و باطل شدن حقيقت آنهاست. به اين ترتيب آن كوههاى استوار كه حقايقى داراى جِرمى بس بزرگ و نيرومند بود و طوفانها نمى‌توانست آنها را حركت دهد به سرابى باطل تبديل مى‌شود كه هيچ حقيقتى ندارد.
8. دگرگونى درياها:
دگرگونى درياها در قرآن با دو واژه «تسجير»: (برافروخته شدن) «واِذَا البِحارُ سُجِّرَت» (سوره تكوير/81،6) و «تفجير» (منفجرشدن): «واِذَاالبِحارُ فُجِّرَت» (سوره انفطار/82،3) بيان شده است. در معناى اين دو واژه نظرات گوناگونى ارائه شده است؛ مانند: به هم پيوستن آبهاى زمين و پر شدن و يكى شدن درياها، خشك شدن درياها و برافروخته شدن و آتش گرفتن درياها.
برخى گفته‌اند: درياها با متلاشى شدن كوهها در ميان آنها پر مى‌شود و آب سراسر خشكى را فرامى‌گيرد. برخى ديگر احتمال داده‌اند كه بر اثر زمين لرزه و آتشفشان ها آب درياها با مواد مذاب زمين كه در حال جوشش است برخورد كرده، دچار برافروختگى شود يا به واسطه سقوط پاره‌هاى ستارگان آسمان كه هنوز خاموش نشده و افتادن آنها، درياها به حالت جوشش درآيد.
برخى مفسران برافروختن و سوختن آب درياها را به سبب تجزيه شدن دو عنصر آب، يعنى اكسيژن و هيدروژن و سوختن آنها دانسته و با اين ديدگاه به دنبال ارائه تفسيرى علمى از اين رخداد برآمده‌اند.
بدين ترتيب با فروپاشى كامل نظام طبيعى، آسمان و زمين ساختارى نو مى‌يابد: «يَومَ تُبَدَّلُ الاَرضُ غَيرَ الاَرضِ والسَّموتُ». (سوره ابراهيم/ 14، 48) گفته شده: با تدبر كافى در آيات مربوط به تبديل زمين و آسمان مى‌توان فهميد كه مراد از اين «تبديل» آن معنايى كه معمولا به ذهن مى‌رسد (مانند تبديل خاك زمين به نقره يا نان و...) نيست بلكه مراد اين است كه نظام دنيا كاملا از بين رفته و نظامى ديگر با شئونى ديگر غير از آنچه ما تصور مى‌كنيم پديد مى‌آيد.
برخى در توضيح چگونگى تبديل آسمانها و زمين گفته‌اند: اهل بصيرت پيش از وقوع قيامت، امور و احوال آخرت را با چشم اخروى مى‌بينند و براى مشاهده روز قيامت به مرگ طبيعى نيازى ندارند زيرا با تبديل نشئه دنيوى آنها به نشئه اخروى و تبديل گوش ها و چشم ها و حواس آنها به گوش ها و چشم ها و حواس اخروى، همه موجودات آسمان و زمين نيز نزد آنان تبديل مى‌گردند زيرا هر يك از موجودات طبيعى داراى دو نشئه است كه نشئه دنيوى آنها با حواس دنيوى و نشئه اخروى آنها با بدل شدن اين حواس به حواسى اخروى قابل مشاهده است و آيه 48 سوره ابراهيم/14 به اين تبديل اشاره دارد و بيشتر اهل بهشت هم اكنون در بهشت‌اند، چنان كه بيشتر اهل جهنم نيز هم اكنون در جهنم‌اند ولى به سبب نداشتن حواس اخروى آن را ادراك نمى‌كنند و آخرت با از بين رفتن حجاب ها و ظهور حقايق و زوال تعيّنات و تميّز حق از باطل، حاصل مى‌شود.
از آيه 22 سوره ق/50 نيز استفاده مى‌شود كه هر چه انسان در قيامت مشاهده مى‌كند در دنيا موجود بوده و براى وى مهيّا شده است ولى او از آنها غافل است و ويژگى روز قيامت آن است كه در آن روز پرده كنار رفته و آنچه پشت آن است ديده مى‌شود، پس حقيقت معاد ظهور حقيقت اشيا پس از خفاى آن است و بيشترين صفاتى كه در قرآن براى قيامت ذكر شده به آن روز اختصاص ندارد بلكه اين صفات در روز قيامت كاملا آشكار مى‌شود.
پانویس
- ↑ النهايه، ج2، ص460؛ لسان‌العرب، ج7، ص82؛ مفردات، ص450، «شرط».
- ↑ تاج العروس، ج10، ص306، «شرط».
- ↑ لسان‌العرب، ج6، ص431، «سعى».
- ↑ التبيان، ج9، ص299؛ مجمع‌البيان، ج9، ص154.
- ↑ التحقيق، ج5، ص262ـ264؛ ج6، ص40، «سعى».
- ↑ روح‌المعانى، مج14، ج26، ص80ـ81؛ التحرير و التنوير، ج26، ص109.
- ↑ الميزان، ج20، ص162؛ التفسير الكبير، ج30، ص219ـ220.
- ↑ بحارالانوار، ج6، ص295ـ316.
- ↑ قاموس كتاب مقدس، ص375.
- ↑ همان، ص806.
- ↑ تحقيقى در دين مسيح، ص353؛ قاموس الكتاب المقدس، ص195.
- ↑ كتاب مقدس، متى 24؛ مرقس 13.
- ↑ اليوم الآخر، ص137.
- ↑ اليوم الآخر، ص137.
- ↑ كتاب مقدس، متى 24.
- ↑ ساختمان خورشيد، ص189ـ192.
- ↑ از كهكشان تا انسان، ص347ـ348.
- ↑ روح‌المعانى، مج14، ج25، ص81.
- ↑ السنن الواردة فى الفتن، ص220.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص21.
- ↑ تفسير ابن‌كثير، ج2، ص201.
- ↑ جوامع الجامع، ج4، ص82.
- ↑ التفسير الكبير، ج27، ص18.
- ↑ الميزان، ج20، ص105، 213.
- ↑ التفسير الكبير، ج21، ص76.
- ↑ تفسير بيضاوى، ج3، ص132؛ الميزان، ج20، ص342.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص30.
- ↑ التفسير الكبير، ج31، ص76.
- ↑ بحارالانوار، ج6، ص313؛ المعجم الصغير، ج1، ص64.
- ↑ جامع‌البيان، مج5، ج8، ص126؛ تفسير قرطبى، ج7، ص94؛ كشف‌الاسرار، ج3، ص529.
- ↑ مجمع‌البيان، ج10، ص194.
- ↑ روح‌المعانى، مج5، ج8، ص94.
- ↑ الميزان، ج7، ص391.
- ↑ روح‌المعانى، مج5، ج8، ص94.
- ↑ روح‌المعانى، مج5، ج8، ص94.
- ↑ مجمع‌البيان، ج4، ص599؛ بحارالانوار، ج51، ص348.
- ↑ روح‌المعانى، مج5، ج8، ص94.
- ↑ جامع‌البيان، مج13، ج25، ص146؛ مجمع‌البيان، ج9، ص94.
- ↑ نمونه، ج21، ص163.
- ↑ الدرالمنثور، ج7، ص408.
- ↑ جامع‌البيان، مج13، ج25، ص143، 148؛ مجمع‌البيان، ج9، ص94.
- ↑ نمونه، ج15، ص566.
- ↑ الميزان، ج15، ص400.
- ↑ مجمع البيان، ج10، ص673.
- ↑ تفسير غريب القرآن، ص360.
- ↑ از كهكشان تا انسان، ص348، 350؛ پيام قرآن، ج6، ص34.
- ↑ الميزان، ج17، ص295.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص36.
- ↑ مفردات، ص783.
- ↑ التبيان، ج9، ص402؛ مجمع‌البيان، ج9، ص271.
- ↑ مفردات، ص783؛ پيام قرآن، ج6، ص39.
- ↑ التبيان، ج10، ص100؛ مجمع‌البيان، ج10، ص520.
- ↑ روح‌المعانى، مج16، ج30، ص21.
- ↑ مجمع‌البيان، ج10، ص674.
- ↑ الميزان، ج15، ص202؛ ج19، ص398؛ ج20، ص166، 223.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص24؛ التحريروالتنوير، ج27، ص167ـ169.
- ↑ التحريروالتنوير، ج2، ص168؛ دايرة‌المعارف تشيع، ج2، ص189.
- ↑ التحريروالتنوير، ج24، ص64.
- ↑ مجمع‌البيان، ج9، ص282؛ الميزان، ج19، ص60ـ61.
- ↑ مجمع البيان، ج9، ص282.
- ↑ الميزان، ج14، ص328.
- ↑ همان، ص328ـ329.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص29.
- ↑ الميزان، ج19، ص397.
- ↑ همان، ص116.
- ↑ مفردات، ص832، «هباء».
- ↑ تفسير صدرالمتالهين، ج7، ص18.
- ↑ الميزان، ج20، ص166ـ167.
- ↑ مجمع‌البيان، ج10، ص674، 681؛ التحرير والتنوير، ج30، ص143، 171ـ172.
- ↑ جامع‌البيان، مج15، ج30، ص86؛ التفسير الكبير، ج31، ص68؛ پيام قرآن، ج6، ص31.
- ↑ پيام قرآن، ج6، ص31.
- ↑ به سوى جهان ابدى، ص344.
- ↑ فى ظلال القرآن، ج6، ص3846.
- ↑ جامع‌البيان، مج8، ج13، ص330.
- ↑ الميزان، ج12، ص88ـ89.
- ↑ اسفار، ج9، ص282.
- ↑ همان، ص335.
- ↑ تفسير صدرالمتالهين، ج7، ص19.
- ↑ الميزان، ج18، ص350.
- ↑ همان، ج12، ص307.
- ↑ همان، ص88.
منابع
اشراط الساعه، على نصيرى، دائرة المعارف قرآن کریم، ج3، ص345-354.